روز اکمال دین

الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْ دِینِکُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِیتُ‏لَکُمُ الْإِسْلَمَ دِیناً

امروز کافران از (زوال ) آئین شما مایوس شدند، بنابراین از آنها نترسید و از (مخالفت ) من بترسید، امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تکمیل نمودم و اسلام را به عنوان آئین (جاودان ) شما پذیرفتم(مائده/3)

روز اکمال دین کدام روز است در اینجا بحث مهمى پیش مى آید که منظور از (الیوم ) (امروز) که در دو جمله بالا تکرار شده چیست ؟ یعنى کدام روز است که این (چهار جهت ) در آن جمع شده هم کافران در آن مایوس شده اند، و هم دین کامل شده ، و هم نعمت خدا تکامل یافته ، و هم خداوند آئین اسلام را به عنوان آئین نهائى مردم جهان پذیرفته است .

امامت،عهد الهی است

وَإِذِ ابْتَلى‏ إِبْرَهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتی قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِى الظَّلِمِینَ‏(بقره/124)

(به خاطر بیاورید) هنگامى که خداوند ابراهیم را با وسائل گوناگونى آزمود، و او بخوبى از عهده آزمایش بر آمد، خداوند به او فرمود: من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم ، ابراهیم عرض کرد: از دودمان من (نیز امامانى قرار بده ) خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمى رسد (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند شایسته این مقامند).

امام کیست ؟
از آیه مورد بحث اجمالا چنین استفاده مى شود: مقام امامتى که به ابراهیم بعد از پیروزى در همه این آزمونها بخشیده شد. فوق مقام نبوت و رسالت بود.

شهیدان زنده اند

وَلاَتَقُولُواْ لِمَنْ یُقْتَلُ فِى سَبِیلِ‏ للَّه أَمْوَتٌ بَلْ ‏أَحْیَآءٌ وَلَکِنْ لَّاتَشْعُرُونَ(بقره/154)

و به آنها که در راه خدا کشته مى شوند مرده مگوئید، بلکه آنها زندگانند ولى شما نمى فهمید.

شان نزول
بعضى از مفسران از ابن عباس در شان نزول دومین آیه بحث چنین نقل کرده اند که این آیه درباره کشته شدگان میدان جنگ بدر نازل گردید، آنها چهارده تن بودند، شش نفر از مهاجران ، و هشت نفر از انصار، بعد از پایان جنگ عده اى تعبیر مى کردند فلانکس مرد، آیه فوق نازل شد و با صراحت آنها را از اطلاق کلمه (میت ) بر شهیدان نهى کرد.

تفسیر:

نخست مى گوید: (هرگز به آنها که در راه خدا کشته مى شوند و شربت شهادت مى نوشند مرده مگوئید) (و لا تقولوا لمن یقتل فى سبیل الله اموات ).
سپس براى تاءکید بیشتر اضافه مى کند: (بلکه آنها زندگانند، اما شما درک نمى کنید!) (بل احیاء و لکن تشعرون ).

امت وسط

وَکَذَ لِکَ جَعَلْنَکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِّتَکُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى کُنْتَ عَلَیْهَآ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبْ عَلَى‏ عَقِبَیْهِ وَإِنْ کَانَتْ لَکَبِیرَةً إلاَّ عَلَى‏ الَّذِینَ هَدَى‏ اللَّهُ وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إیمَنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ(بقره/143)

همان گونه (که قبله شما یک قبله میانه است ) شما را نیز امت میانه اى قرار دادیم (که در حد اعتدال که میان افراط و تفریط هستید) تا گواه بر مردم باشید و پیامبر هم گواه بر شما و ما آن قبلهاى را که قبلا بر آن بودى تنها براى این قرار دادیم که افرادى از پیامبر پیروى مى کنند از آنها که به جاهلیت باز مى گردند مشخص شوند، اگر چه این جز بر کسانى که خداوند آنها را هدایت کرده دشوار بود (این را نیز بدانید که نمازهاى شما در برابر قبله سابق صحیح بوده ) و خدا هرگز ایمان نماز) شما را ضایع نمى گرداند، زیرا خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است .

امت اسلامى یک امت میانه
کلمه (وسط) در لغت هم به معنى حد متوسط در میان دو چیز آمده ، و هم به معنى جالب و زیبا و عالى و شریف ، و این هر دو ظاهرا به یک حقیقت باز مى گردد زیرا معمولا شرافت و زیبائى در آن است که چیزى از افراط و تفریط دور باشد و در حد اعتدال قرار گیرد.

سحر و جادو

واتَّبَعُوا مَا تَتْلُواْ الْشّیَطِینُ عَلَى‏ مُلْکِ سُلَیْمَنَ وَمَا کَفَرَ سُلَیْمَنُ وَلَکِنَّ الشَّیَطِینَ کَفَرُواْ یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَآ أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَرُوتَ وَمَرُوتَ وَمَا یُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى‏ یَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُمْ بِضَآرِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلّاَ بِإِذِنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّهُمْ وَ لاَ یَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْتَریهُ مَالَهُ فِى الأَخِرَةِ مِنْ خَلَقٍ وَ لَبِئسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ‏

(یهود) از آنچه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم مى خواندند پیروى مى کردند، سلیمان هرگز (دست به سحر نیالود و کافر نشد، ولکن شیاطین کفر ورزید و به مردم تعلیم سحر دادند (و نیز یهود) از آنچه بر دو فرشته بابل (هاروت ) و (ماروت ) نازل شد پیروى کردند، (آنها طریق سحر کردن را براى آشنائى به طرز ابطال آن به مردم یاد مى دادند) و به هیچ کس چیزى یاد نمى دادند مگر اینکه قبلا به او مى گفتند ما وسیله آزمایش شما هستیم ، کافر نشوید (و از این تعلیمات سوء استفاده نکنید) ولى آنها از آن دو فرشته مطالبى را مى آموختند که بتوانند به وسیله آن میان مرد و همسرش جدائى بیفکنند (نه اینکه از آن براى ابطال سحر استفاده کنند) ولى هیچگاه بدون فرمان خدا نمى توانند به انسانى ضرر برسانند، آنها قسمتهائى را فرا مى گرفتند که براى آنان زیان داشت و نفعى نداشت ، و مسلما مى دانستند هر کسى خریدار این گونه متاع باشد بهرهاى در آخرت نخواهد داشت و چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن مى فروختند اگر علم و دانشى مى داشتند!(بقره/102)

به دیگران توصیه می کنید اما خودتان چرا؟

أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَبَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ‏

آیا مردم را به نیکى (و ایمان به پیامبرى که صفات او آشکارا در تورات آمده ) دعوت مى کنید، اما خودتان را فراموش مى نمائید با اینکه شما خودتان کتاب (آسمانى ) را مى خوانید، آیا هیچ فکر نمى کنید؟(بقره/44)

گر چه روى سخن در آیات فوق همچون آیات قبل و بعد، به بنى اسرائیل است ، ولى مسلما مفهوم آن گسترده است و دیگران را نیز شامل مى شود.
به گفته مفسر معروف (طبرسى ) در (مجمع البیان ) علما و دانشمندان یهود قبل از بعثت محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) مردم را به ایمان به وى دعوت مى کردند و بشارت ظهورش را مى دادند ولى خود هنگام ظهور آن حضرت از ایمان آوردن خوددارى کردند.
و نیز همان مفسر بزرگ نقل مى کند که بعضى از علماى یهود به بستگان خود که اسلام آورده بودند توصیه مى کردند به ایمان خویش باقى و ثابت بمانند ولى خودشان ایمان نمى آورند.

توبه و بازگشت

فَتَلَقَّى‏ ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ کَلِمَتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‏

سپس آدم از پروردگار خود کلماتى دریافت داشت (و با آنها توبه کرد) و خداوند توبه او را پذیرفت ، خداوند تواب و رحیم است .(بقره/37)
نکته ها:چون آدم از غذایى که نباید بخورد، چشید و از آن همه نعمت و رفاه محروم شد، متوجّه اشتباه خود گردید. او در اثر پشیمانى و ندامت، کلماتى را از خداوند دریافت کرد و به وسیله‏ ى آن کلمات، توبه نمود. [1]

زیان کاران واقعی

الَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثَقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ أُوْلَئِکَ هُمُ الْخَسِرُونَ

(فاسقان آنها هستند که ) پیمان خدا را پس از آن که محکم ساختند، مى شکنند، و پیوندهائى را که خدا دستور داده بر قرار سازند قطع مى نمایند، و در جهان فساد مى کنند، اینها زیانکارانند.(بقره/27)
از آنجا که در آخرین آیه گذشته ، سخن از اضلال فاسقان بود در این آیه با ذکر سه صفت فاسقان را کاملا مشخص ‍ و معرفى مى کند:
1- (فاسقان کسانى هستند که پیمان خدا را پس از آنکه محکم ساختند مى شکنند) (الذین ینقضون عهد الله من بعد میثاقه ).
انسانها در واقع پیمانهاى مختلفى با خدا بسته اند، پیمان توحید و خداشناسى پیمان عدم تبعیت از شیطان و هواى نفس ، فاسقان همه این پیمانها را شکسته سر از فرمان حق بر تافته ، و از خواسته هاى دل و شیطان پیروى مى کنند.

پرستش پروردگار

یَأَیُّهَا النّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّکُمُ الَّذِى خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ‏

اى مردم پروردگار خود را پرستش کنید، آن کس که شما و پیشینیان را آفرید، تا پرهیزکار شوید(بقره/21)

1- خطاب (یا ایها الناس ) (اى مردم ) که در قرآن حدود بیست بار تکرار شده و یک خطاب جامع و عمومى است نشان مى دهد که قرآن مخصوص نژاد و قبیله و طایفه و قشر خاصى نیست ، بلکه همگان را در این دعوت عام شرکت مى دهد، همه را دعوت به پرستش خداى یگانه و مبارزه با هر گونه شرک و انحراف از خط توحید مى کند.

منافق

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآْخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنینَ(8)
گروهى از مردم کسانى هستند که مى گویند: «به خدا و روز رستاخیز ایمان آورده ایم». در حالى که ایمان ندارند.(8)

تفسیر:در آغاز این سوره، براى معرّفى مؤمنان چهار آیه و براى شناسایى کفّار دو آیه آمده است. از آیه 8 تا 20  گروه سومى را معرّفى میکند که منافق هستند. اینان نه ایمان گروه اوّل را دارند و نه جرأت و جسارت گروه دوم را در ابراز کفر.