فداکاری بزرگ در شب تاریخی
وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ(بقره/207)
بعضى از مردم (با ایمان و فداکار، همچون على (علیه السلام ) در لیلة المبیت به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم )، جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.
شان نزول :
مفسر معروف اهل تسنن (ثعلبى ) مى گوید: هنگامى که پیغمبر اسلام تصمیم گرفت
مهاجرت کند براى اداى دینهاى خود و تحویل دادن امانتهائى که نزد او بود على (علیه
السلام ) را به جاى خویش قرار داد و شب هنگام که مى خواست به سوى غار (ثور)
برود و مشرکان اطراف خانه او را براى حمله به او محاصره کرده بودند دستور داد على
(علیه السلام ) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى ) که مخصوص
خود پیغمبر بود روى خود بکشد در این هنگام خداوند به
(جبرئیل ) و (میکائیل ) وحى فرستاد که من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى
از شما را طولانیتر قرار دادم کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگى
دیگرى را بر خود مقدم دارد هیچکدام حاضر نشدند.
به آنها وحى شد اکنون على (علیه السلام ) در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده جان
خویش را فداى او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید.
هنگامى که جبرئیل بالاى سر و میکائیل پایین پاى على (علیه السلام ) نشسته بودند
جبرئیل مى گفت : (به به آفرین بر تو اى على ! خداوند بواسطه تو بر فرشتگان
مباهات مى کند).
در این هنگام آیه فوق نازل گردید و به همین
دلیل آن شب تاریخى به نام (لیلة المبیت ) نامیده شده است .
(ابن عباس مى گوید این آیه هنگامى که پیغمبر از مشرکان کناره گرفته بود و با ابو
بکر به سوى غار مى رفت درباره على (علیه السلام ) که در بستر پیغمبر خوابیده بود
نازل شد.
(ابو جعفر اسکافى ) مى گوید: (همانطور که ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه
جلد 3 صفحه 270 ذکر کرده است ) جریان خوابیدن على (علیه السلام ) در بستر پیغمبر
(صلى الله علیه و آله و سلم ) به تواتر ثابت شده و غیر از کسانى که مسلمان نیستند و
افراد سبک مغز آن را انکار نمى کنند در جلد دوم (الغدیر)
ذیل آیه مورد بحث (صفحه 48 به بعد) مى نویسد: (غزالى ) در کتاب احیاء العلوم جلد
سوم صفحه 238 و گنجى در کتاب (کفایة الطالب ) صفحه 114 و (صفورى ) در
(نزهة المجالس ) جلد دوم صفحه 209 و ابن (صباغ مالکى ) در کتاب
(الفصول المهمة ) صفحه 33، (سبط ابن جوزى حنفى ) در (تذکرة الخواص )
صفحه 21 (شبلنجى ) در (نور الابصار) صفحه 86 و احمد در (مسند) جلد یک
صفحه 348 و (تاریخ طبرى ) جلد دوم صفحه 99 تا 101 و (ابن هشام ) در
(سیرة ) جلد دوم صفحه 291 و (حلبى ) در (سیره ) خود و (تاریخ یعقوبى
) جلد دوم صفحه 29 جریان (لیلة المبیت ) را
نقل کرده اند.
تفسیر:
گرچه آیه فوق همانطور که در شان نزول آن ذکر شد، مربوط به ماجراى هجرت
پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) و فداکارى على (علیه السلام ) و خوابیدن او
در بستر آن حضرت نازل شده ، ولى همچون سایر آیات قرآن ، مفهوم و محتواى کلى و
عمومى دارد.
و در واقع نقطه مقابل چیزى است که در آیات
قبل در مورد منافقان وارد شده بود.
مى فرماید: (از میان مردم کسانى هستند که جان خود را در برابر خشنودى خدا مى
فروشند، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است ) (و من الناس من یشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤ ف بالعباد).
آن گروه مردمى خودخواه و خودپسند و لجوج و معاند بودند که از راه نفاق در بین مردم
آبروئى کسب مى کردند، و در ظاهر خود را مؤ من و خیرخواه نشان مى دادند، اما کردارشان
پرده از روى گفتارشان بر مى داشت چرا که جز فساد در زمین و نابود کردن حرث و
نسل کار دیگرى نداشتند.
ولى این گروه تنها با خدا معامله مى کنند و هر چه دارند حتى جان خود را به او مى
فروشند و جز رضا و خشنودى او چیزى خریدار نیستند.
و با فداکارى و ایثار آنهاست که امر دین و دنیا اصلاح و حق زنده و پایدار مى شود و
زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى گردد.
جمله (و الله رؤ ف بالعباد) که در حقیقت نقطه
مقابل چیزى است که در آیات قبل درباره منافقان مفسد فى الارض آمده بود (فحسبه جهنم
و لبئس المهاد) ممکن است اشاره به این باشد که خداوند در عین اینکه بخشنده جان به
انسان است همان را خریدارى مى کند و بالاترین بها را که همان خشنودى خویش است به
انسان مى پردازد.
قابل توجه اینکه فروشنده (انسان ) و خریدار خدا و متاع (جان ) و بهاى معامله
خشنودى ذات پاک اوست .
در حالى که در موارد دیگرى بهاى اینگونه معاملات را بهشت جاویدان و نجات از دوزخ
ذکر کرده است مثلا مى فرماید: ان الله اشترى من المؤ منین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة
یقاتلون فى سبیل الله فیقتلون و یقتلون ، (خدا از مومنان جانها و مالهایشان را خریدارى
مى کند که بهشت از آن آنها باشد، در راه خدا پیکار مى کنند مى کشند و کشته مى شوند)
و شاید به همین جهت است که آیه مورد بحث با کلمه من تبعیضیه (و من الناس ) شروع شده
یعنى تنها بعضى از مردم هستند که قادرند به این کار فوق العاده دست زنند، و تنها بهائى را که براى ایثار جان طالب باشند، همان خشنودى خدا بوده
باشد، ولى در آیه 111 سوره توبه که در بالا آوردیم همه مومنان به معامله با خدا، در
برابر بهشت جاویدان دعوت شده اند.
این احتمال نیز در تفسیر جمله (و الله رؤ ف بالعباد) و تناسب آن با آغاز آیه وجود
دارد که مى خواهد این حقیقت را روشن سازد که وجود این چنین افراد وفادار و ایثارگر در
میان مردم ، از رافت و مهربانى خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته ، زیرا اگر
چنین انسانهاى از خود گذشته در جوامع انسانى وجود نداشته باشند، ارکان دین و اجتماع
فرو مى ریزد، ولى خداوند مهربان با این دوستان ایثارگر خود، جلو خرابکارى دشمنان
را مى گیرد.
به هر حال این آیه با توجه به شاءن نزولى که مشروحا گفته شد، یکى از
بزرگترین فضایل على (علیه السلام ) است که در اکثر منابع اسلامى آمده ، و به قدرى
چشمگیر است که معاویه ، به خاطر دشمنى خاصى که با على (علیه السلام ) داشت طبق
روایتى چنان از این فضیلت ناراحت بود که (سمرة بن جندب ) را با چهارصد هزار
درهم تطمیع کرد که بگوید این آیه درباره عبدالرحمن بن ملجم ،
قاتل على (علیه السلام ) (طبق حدیث مجعولى )
نازل شده ، و آن منافق جنایت پیشه نیز چنین کرد، ولى همانطور که انتظار مى رفت حتى
یک نفر این حدیث مجعول را نپذیرفت
